«Για 42 χρόνια δεν είχε υπάρξει διαδήλωση χαράς στην Πορτογαλία. Είχαν περάσει δύο γενιές, δίχως να σταθούν ικανές να περπατήσουν ελεύθερα στους δρόμους: τώρα πατεράδες και γιοί ήταν εκεί μαζί[…] Συναντήσαμε μια ομάδα εργατών που τραγουδούσε την Διεθνή[…] Πως μπορούσαν να θυμούνται τα λόγια, μετά από όλα αυτά τα χρόνια;»[1]
Στις 25 Απρίλη 1974 θα ξεκινήσει μια ένδοξη ιστορία για το πορτογαλικό και παγκόσμιο επαναστατικό κίνημα: το Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων (MFA) θα πετύχει την ανατροπή της δικτατορίας Σαλαζάρ-Καετάνο, απελευθερώνοντας αυτόματα μια ανυπολόγιστη ορμή των εργατικών και φτωχών μαζών. Μια επανάσταση θα αναδυόταν.
Το υπόβαθρο
Η Πορτογαλία ήταν μια παρηκμασμένη αποικιοκρατική δύναμη, ένας καπιταλισμός με καθυστερημένα χαρακτηριστικά. Παρότι είχε την ιδιαιτερότητα να είναι η τελευταία χώρα που κρατούσε αποικίες, αυτό οφείλονταν κυρίως λόγω της στενής σχέσης που είχε με τον αγγλικό ιμπεριαλισμό, όπου ο τελευταίος έπαιρνε κι άλλο «κομμάτι της πίτας» των πρώτων υλών και του εμπορίου «δια της πλαγίας οδού», πέραν από τις περιοχές που είχε ήδη υφαρπάξει. Το καθεστώς «Estado Novo» του Σαλαζάρ, ήταν μια σκληρή δικτατορία, εκφραστής του αποικιακού, εμπορικού κεφαλαίου και των γαιοκτημόνων, ένα στρατιωτικό καθεστώς που θα εκπορεύεται η αστική τάξη για δεκαετίες.
Σταδιακά έγιναν αλλαγές στην παραγωγική δομή με άνισο και συνδυασμένο τρόπο. Η βιομηχανία θα αρχίσει να αναπτύσσεται από τα μέσα του ’50, κυρίως με επενδύσεις των βρετανικών και αμερικάνικων κεφαλαίων. Η Πορτογαλία, από εξαγωγέας πρώτων υλών προς την Δ. Ευρώπη, θα αρχίσει να αναπτύσσεται σε ορισμένους κλάδους: ναυπηγική, διυλιστήρια κ.ά. Η συγκεντροποίηση κεφαλαίου και εργατικού δυναμικού παρέμενε μικρή, αλλά με άνισο τρόπο (π.χ. η πορτογαλική Λισνάβ θα είναι η μεγαλύτερη ναυπηγική εταιρία στην Ευρώπη). Θα ισχυροποιηθούν τα κομμάτια της βιομηχανικής αστικής τάξης που θέλουν την είσοδο στην ΕΟΚ και την «φιλελευθεροποίηση» του καθεστώτος. Από την άλλη μεριά, ένα νέο (σε σύνθεση και ηλικία) προλεταριάτο θα αναδυθεί, αλλάζοντας την πληθυσμιακή σύνθεση, με το εργατικό δυναμικό να συγκεντρώνεται ραγδαία στις πόλεις μέσα σε 15 χρόνια.
Περίπου στις αρχές του ‘70 άρχισαν να συσσωρεύονται πολλά προβλήματα με το χτύπημα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Οι στρατιωτικές δαπάνες «μάτωναν» την πορτογαλική οικονομία: στις αρχές του 1970 είχαν φτάσει να ξοδεύεται το 1/2 του προϋπολογισμού για τον στρατό! Οι ρυθμοί ανάπτυξης της μητρόπολης ήταν μικρότεροι από αυτοί των αποικιών. Ο πληθωρισμός κάλπαζε και έριχνε παρακάτω ένα από το χαμηλότερο εισόδημα των χωρών-μελών του ΟΟΣΑ. 150.000 ζούσαν στις παραγκουπόλεις, το 1/6 του πληθυσμού είχε μεταναστεύσει και πάνω 300.000 στρατιώτες σακατεύονταν μέσα σε 4 χρόνια υποχρεωτικής θητείας στην κρεατομηχανή του «Estado Novo».
Αλλαγές έρχονται και στο παγκόσμιο εργατικό κίνημα, που θα επηρεάσουν το πορτογαλικό προλεταριάτο. Οι επαναστάσεις σε Κίνα, Κούβα, Βιετνάμ κι όλοι οι αντιαποικιακοί αγώνες, οι αντιγραφειοκρατικές εξεγέρσεις σε Τσεχοσλοβακία, Ουγγαρία, ο Μάης του ’68, η Εξέγερση του Πολυτεχνείου στην Ελλάδα κ.ά. θα αποτελέσουν κινήματα και εξεγέρσεις που θα ξεπεράσουν τον σταλινισμό που μέχρι πρότινος σκέπαζε σαν «μαύρο πέπλο» τους αγώνες με τις προδοσίες του. Ταυτόχρονα, οι τελευταίοι τριγμοί μιας άλλης μακροχρόνιας δικτατορίας, αυτής του Φράνκο στην Ισπανία, αλλητροφοδοτούσαν τα δύο εργατικά κινήματα της Ιβηρικής και τα ωθούσαν σε πολιτικές διεκδικήσεις. Η ανάδυση της «πλατιάς πρωτοπορίας» και της Άκρας Αριστεράς, η αναγέννηση της 4ης Διεθνούς, θα διαμορφώσουν πολιτικά την πορτογαλική εργατική τάξη και νεολαία. Πολλά τροτσκιστικά, μαοϊκά, γκεβαρικά κ.ά. κόμματα θα εμφανιστούν και θα κάνουν υπόγειες διεργασίες κάτω από την μύτη της δικτατορίας.
Μετά από τους πρώτους εργατικούς αγώνες, στάσεις στον στρατό, φοιτητικές διαδηλώσεις κλπ., ο Σαλαζάρ επιχειρεί την «φιλελευθεροποίηση» του καθεστώτος με αποτυχημένο τρόπο, προκηρύσσοντας προεδρικές εκλογές. Το 1965 δολοφονείται από τις μυστικές υπηρεσίες ο βασικός αντιπολιτευόμενος υποψήφιος των προεδρικών εκλογών, Ουμπέρτο Ντελγκάντο. Ο Καετάνο, συνεχιστής της δικτατορίας μετά τον θάνατο του Σαλαζάρ, επιβεβαιώνει σε αστική τάξη, στρατό, προλεταριάτο, ότι το «Estado Novo» δεν εξωρραΐζεται, ούτε διορθώνεται. Η πολιτική μετάβαση προετοιμάζεται. Ο στρατός κάνει πρόβες, καθώς στους κόλπους του θα δημιουργηθεί το MFA, ένα συνονθύλευμα που περιλαμβάνει από όψιμους «δημοκράτες» μέχρι ακροαριστερούς στρατιωτικούς. Στις 25 Απρίλη, όταν και ανέλαβε ο στρατηγός Σπίνολα ως προσωρινός πρόεδρος, μπορεί πολλοί να φαντάζονταν μια «ομαλή» αλλαγή ή το πολύ μια «προοδευτική» παρέμβαση του στρατού στις πολιτικές εξελίξεις. Τελικά αποδείχθηκε το φυτίλι για να εκραγεί ο ενθουσιασμός, η μαχητικότητα και η συλλογική-πολιτική δράση των εργατικών μαζών, κάτι που θα οδηγούσε σε μια ανοιχτή αμφισβήτηση της αστικής εξουσίας την διετία 1974-75.
Οι μάζες στο προσκήνιο
Τεράστιοι εργατικοί και λαϊκοί αγώνες διαπέρασαν σαν ωστικό κύμα την πορτογαλική κοινωνία. Σε κάθε γειτονιά και χώρο δουλειάς στήνονταν γενικές συνελεύσεις και επιτροπές. Τα πολιτικά και οικονομικά αιτήματα ήταν πάντα μαζί στους χώρους εργασίας: αυξήσεις στους μισθούς, καλύτερες συνθήκες εργασίας, μείωση του ωραρίου, συνδικαλιστική και πολιτική ελευθερία, εκκαθάριση όλων των σαλαζαριανών διευθυντών, επιστροφή των στρατιωτών από τις αποικίες κ.ά.. Όλο και περισσότερα κομμάτια της εργατικής τάξης έβαζαν σαν αιτήματα την κατάργηση της υπεραξίας και του καπιταλισμού! Η αυτοδιαχείριση είχε διαπεράσει όλους τους τομείς της οικονομικής και κοινωνικής ζωής: ναυπηγεία, διυλιστήρια, αερογραμμές, ΜΜΕ, μεταλλεργάτες κ.ά. Οι περισσότεροι διευθυντές εργοστασίων έφευγαν από την χώρα, ανήμποροι να βρουν θέση μέσα στην νέα κοινωνία που έκανε τα πρώτα της βήματα. Οι αγρότες στην ύπαιθρο εφάρμοζαν αναδιανομή της γης, με κατάληψη των λατιφούντιων. Μέσα σε ένα μήνα, η χώρα με την μακροβιότερη δικτατορία στην Ευρώπη βρισκόταν σε επαναστατική κατάσταση. Για ένα διάστημα, η αστική εξουσία είχε μείνει εμβρόντητη να παρακολουθεί την ορμή των μαζών, προετοιμάζοντας «σχέδια απόδρασης», σχηματίζοντας 6 προσωρινές κυβερνήσεις μέσα σε 1,5 χρόνο.
Ο ρόλος του στρατού
Ένα από βασικά «χαλινάρια» του αστικού κράτους, ο στρατός, βρίσκονταν υπό τον πλήρη έλεγχο του MFA. Το στρατιωτικό αυτό κίνημα, λόγω του όγκου και της σύνθεσης του αποικιακού στρατού (ήταν πολυπληθής και αποτελούνταν κυρίως από πληβειακά στρώματα), αντανακλούσε την ριζοσπαστικοποίηση που συντελούνταν στην υπόλοιπη κοινωνία. Αν κι οι φράξιες αναδιαμορφώνονταν συνεχώς, οι τρεις βασικές ήταν: α) η ομάδα γύρω από τον Σπίνολα και μετέπειτα η «ομάδα των 9» που, μαζί με το Σοσιαλιστικό Κόμμα (ΣΚ), δούλευαν για την εδραίωση της αστικής εξουσίας και την καταστολή της επανάστασης. β) η ομάδα που προέρχονταν κυρίως από το παλαιότερο «Κίνημα των Λοχαγών», που είχε σαν ηγέτη τον Οτέλο ντε Καρβάλιο. Ήταν η ακροαριστερή-επαναστατική πτέρυγα του MFA. Αυτή η ομάδα είχε στον έλεγχο της την στρατιωτική διοίκηση της Λισσαβώνας και της COPCON, ενός επίλεκτου στρατιωτικού σώματος που η δράση ήταν κάτι ανάμεσα σε αστυνομία και πολιτοφυλακή. γ) η ομάδα στρατιωτικών που ήταν γύρω από τον στρατηγό Βάσκο Γκονσάλβες και το Κομμουνιστικό Κόμμα Πορτογαλίας (ΚΚΠ), που οπορτουνιστικά βρισκόταν είτε με την πρώτη είτε με την δεύτερη ομάδα.
Τα αστικά και τα ρεφορμιστικά κόμματα – ο ρόλος της επαναστατικής αριστεράς
Τα δεξιά-αστικά κόμματα ήταν αποδιοργανωμένα και πολύ αδύναμα. Πολλές επιθέσεις γίνονταν στα γραφεία τους από το εξαγριωμένο πλήθος που του κατηγορούσε δικαίως σαν φασίστες. Η μπουρζουαζία δεν μπορούσε καθόλου να βασιστεί πάνω τους, για αυτό και είχαν ανύπαρκτο ρόλο μέσα στις προσωρινές κυβερνήσεις.
Δεν ισχύει το ίδιο για το ΣΚ. Αν και επανασυστάθηκε μόλις ένα χρόνο πριν την Επανάσταση, γρήγορα όμως αναπτύχθηκε με την στήριξη της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας και των ιμπεριαλιστών. Ο Σοάρες, ηγέτης του ΣΚ, έδειχνε καλύτερα περιθώρια ελιγμού από το ΚΚΠ, πολλές φορές το πρόγραμμά και ο λόγος του ήταν πιο ριζοσπαστικός από τους σταλινικούς. Όμως, ο βασικός του στόχος δεν παρέκκλινε ποτέ: «ομαλοποίηση» του πορτογαλικού καπιταλισμού, αφοπλισμός των ακροαριστερών στρατιωτικών ταγμάτων, διάλυση των συμβουλίων στους χώρους εργασίας.
Ο αντεπαναστατικός ρόλος του ΚΚΠ ήταν πολύ αδύναμος και για αυτό αναγκαζόταν να πατάει σε δύο βάρκες: από την μία έδινε διαπιστευτήρια στην αστική τάξη συμμετέχοντας στις προσωρινές κυβερνήσεις, από την άλλη συμμετείχε σε στιγμές αυτοάμυνας του κινήματος, όταν επιχειρήθηκαν πραξικοπήματα. Αρχικά κατήγγειλε τις απεργίες και καταλήψεις ως «προβοκάτσιες» και ως «επικίνδυνες για την οικονομία». Όποτε παραγκωνίζονταν είτε από τα αγωνιζόμενα εργατικά κομμάτια είτε από τον κυβερνητικό συνασπισμό, θυμόταν το «μεγαλειώδες κίνημα». Όσες υποχωρήσεις και να έκανε, δεν μπορούσε να μην διακηρύττει ότι «ο λαός δεν θέλει να προχωρήσει η επανάσταση με αυτό τον ρυθμό» και προφανώς, ούτε ήθελε ούτε μπορούσε να ηγηθεί μιας σοσιαλιστικής επανάστασης ένα τόσο γνήσιο ρεφορμιστικό κόμμα.
Το πρόγραμμα και η δράση της άκρας αριστεράς και της «πλατιάς πρωτοπορίας», ήταν αυτό που εξέφραζε πιο κατάλληλα τους πόθους και τις ανάγκες των εργαζομένων. Οργάνωσε κομμάτια της εργατικής τάξης, έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην επαναστατική διαδικασία, στην εφαρμογή της αυτοδιαχείρισης, στο ρήγμα μέσα στον στρατό. Πολλές ήταν οι στιγμές που οι μάζες παραγκώνισαν τους ρεφορμιστές για να ακολουθήσουν ριζοσπαστικές μορφές πάλης, απεργίες διαρκείας, καταλήψεις χώρων εργασίας, τη αποβολή των διευθυντών κ.ά.
Οι τρεις ευκαιρίες
Γρήγορα οι αυταπάτες των μαζών για τον Σπίνολα θα καταρρεύσουν. Αυτός θα περάσει αντιαπεργιακό νόμο (που θα στηρίξουν το ΣΚ και ΚΚΠ) εντείνοντας τα μέτρα καταστολής. Εξαγγέλει για τις 28/9 διαδήλωση της «σιωπηρής πλειοψηφίας» όπως την χαρακτήριζε που «έπρεπε να αφυπνιστεί και να αμυνθεί εναντίον του εξτρεμιστικού ολοκληρωτισμού». Το πραξικόπημα είχε ανακοινωθεί. Εκείνη την μέρα χιλιάδες εργάτες, νεολαία και φαντάροι πλημμύρισαν με αντισυγκεντρώσεις το κέντρο της Λισσαβώνας. Οδοφράγματα είχαν στηθεί σε όλη την πόλη. Τελικά, η «σιωπηρή πλειοψηφία» δεν εμφανίστηκε ποτέ. Ο Σπίνολα παραιτείται δηλώνοντας ηττημένος από την «αναρχία». Οι μάζες είχαν νικήσει την πρώτη μεγάλη μάχη μετά τις 25 Απρίλη.
Μια ακόμα απόπειρα ανατροπής της επανάστασης θα γίνει στις 11 Μαρτίου 1975. Εκεί, όσο πιο απροετοίμαστοι ήταν οι αντιδραστικοί καραβανάδες, αλλά τόσο πιο προετοιμασμένοι πολιτικά και πρακτικά ήταν οι εξεγερμένοι. Η κυβέρνηση αναγκάζεται να προχωρήσει τις εθνικοποιήσεις για να μετριάσει τις διεκδικήσεις του λαού.
Η αποτροπή δύο πραξικοπημάτων έδινε πίστη στην δύναμη των εργαζομένων ότι μπορούν να πάρουν την εξουσία. Όλα τα κόμματα, οι επιτροπές, οι ακροαριστερές στρατιωτικές ομάδες συζητούσαν πως θα πραγματοποιήσουν τον σοσιαλισμό. Το ΣΚ προσπερνάται και γιουχάρεται όταν στηρίζει το σταμάτημα του εργατικού ελέγχου. Για ένα διάστημα θα αποχωρήσει από την κυβέρνηση, αφήνοντας στον συνασπισμό μόνο το ΚΚΠ και τους στρατιωτικούς του Βάσκο Γκονσάλβες. Θα φουντώνουν οι στιγμές κυβερνητικής κατάρρευσης όπως τέτοια ήταν όταν το υπουργικό συμβούλιο θα περικυκλωθεί για δύο μέρες από τον κλοιό των οικοδόμων. Η «κερενσκυάδα» βρίσκεται σε βαθιά κρίση, αναμένει τον θάνατό της από τον τιμωρό της, από τα ένοπλα και επαναστατημένα σοβιέτ.
Αυτό εντέλει δεν θα γίνει ποτέ, με το προλεταριάτο και την ηγεσία του να δείχνει αναποφασιστικότητα την πιο κρίσιμη στιγμή. Δύο είναι οι βασικοί λόγοι: α) η δυαδική εξουσία ήταν αδύναμη και η ένωση όλων των εργατικών συμβουλίων σε πανεθνικά σοβιέτ ήταν μόνο σε εμβρυακή μορφή, β) η υπερεκτίμηση του ρόλου του MFA που σχεδόν από όλες τις οργανώσεις (και τις ακροαριστερές) φαντάζονταν ως το «νέο υποκείμενο» της σοσιαλιστικής επανάστασης. Ωστόσο, ο στρατός, ακόμα και στις πιο ευνοϊκές συνθήκες για το εργατικό κίνημα, είναι κρατικός μηχανισμός που πρέπει να συντριβεί για να φτιαχτούν στην θέση του εργατικές πολιτοφυλακές που θα λειτουργούν μέσα σε μια εργατική δημοκρατία. Κανείς δεν αμφισβήτησε τον ρόλο, ούτε καλά-καλά την ιεραρχία αυτού του αστικού στρατού. Η αντίδραση ανασυγκροτείται και ετοιμάζεται για μια αποφασιστική επίθεση. Στις 25 Νοέμβρη αναίμακτα αφοπλίζονται από την αντίδραση όλα τα ριζοσπαστικά ένοπλα τάγματα, μαζί με την ομάδα Καρβάλιο. Η Πορτογαλική Επανάσταση μένει ανολοκλήρωτη. Η «ομαλότητα» που έψαχναν οι καπιταλιστές επανέρχεται σταδιακά.
Το διδάγματα της Επανάστασης των Γαρυφάλλων είναι πολύτιμα για κάθε επαναστάτη, πυξίδα για τις νέες επαναστάσεις που θα ρθουν. Επιβεβαιώνουν τους επαναστάτες μαρξιστές για την θέση της Διαρκούς Επανάστασης: μια επανάσταση πρέπει να μετατραπεί σε σοσιαλιστική για να ολοκληρώσει και τα αστικοδημοκρατικά της καθήκοντα, με επικεφαλή την εργατική τάξη. Μπορεί οι μάζες που κινητοποιήθηκαν να ήταν μεγαλύτερες αναλογικά από την Οκτωβριανή Επανάσταση, ωστόσο έλειπε το συνειδητό και οργανωμένο κομμάτι του προλεταριάτου που θα επιβάλει την εξουσία του. Η σημερινή κατάσταση στην Πορτογαλία όπου ξαναζωντανεύουν τα φαντάσματα είναι χαρακτηριστική.
Υποσημειώσεις
- Φιλ Μέιλερ, Πορτογαλία: Η «ανέφικτη» επανάσταση, εκδ. Ανακάρα, (2012)
Πηγή: https://www.okde.gr
